Żuławskie wiatraki

Wiatrak to graficzny element logotypu projektu Pętla Żuławska. Przez lata wiatraki były jednym z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Żuław. Obecnie ocalało ich niestety zaledwie kilka, ale tylko dwa z nich są w stanie nadającym się do zachowania - w Palczewie i Drewnicy. Kilkanaście lat temu spłonął piękny wiatrak w Wikrowie, a z wiatraka na Wysoczyźnie Elbląskiej w miejscowości Łęcze został tylko korpus.

Pierwsze wzmianki o organizacji młynarstwa na terenie Żuław Wiślanych pojawiły się wraz z intensyfikacją osadnictwa, prowadzoną na tym terenie przez Krzyżaków w XIV w. Ważną okolicznością mającą wpływ na politykę gospodarczą Zakonu było uznanie prawa do budowy młynów wodnych do wyłącznych uprawnień władzy zwierzchniej, a więc zarówno Zakonu, jak i biskupów oraz kapituł na kontrolowanych przez nie terenach. Oznaczało to w praktyce, że wznoszenie nowych urządzeń wymagało zgody władcy terytorialnego. Dzięki takiemu statusowi prawnemu Krzyżacy organizując strukturę wsi mogli stosować system rezerwacji miejsc na młyny.

Niestety, do chwili obecnej dotrwały tylko cztery wiatraki: w Drewnicy (koźlak), w Palczewie (holender) oraz dwa wiatraki ze zmienioną funkcją: jeden w Tczewie i jeden w Pszczółkach.























Wiatrak typu holenderskiego w Drewnicy


Wiatrak w Wikrowie przed pożarem

Makieta wiatraka w Wikrowie autorstwa Marcina Holewińskiego - fot. Leszek Marcinkowski

Makieta wiatraka w Wikrowie autorstwa Marcina Holewińskiego - fot. Leszek Marcinkowski

Wiatrak w Palczewie przed remontem - fot. Jakub Łopatko

Typy wiatraków ze względu na pełnione funkcje:
1. Odwadniający - do przepompowywania wody w kanałach odwadniających
2. Przemiałowy - młyn do mielenia zboża
3. Przemysłowy - wykorzystywany w tartakach

Typy wiatraków ze względu na budowę:
1. Koźlak - o drewnianej obrotowej konstrukcji
2. Paltrak - o konstrukcji podobnej do koźlaka, bardziej stabilnej
3. Holender - o nieruchomym korpusie i ruchomej czapie.

Wiatrak kozłowy. To najstarszy i najpopularniejszy typ wiatraka występujący na ziemiach polskich. Nazwa ta pochodzi od kozła - specjalnej podstawy, na której spoczywał cały korpus budowli. Cała konstrukcja wiatraka wraz ze skrzydłami była obracana wokół pionowego, drewnianego słupa tzw. sztembra. Sztember podparty był najczęściej czterema zastrzałami, a jego dolne zakończenie tkwiło w dwóch krzyżujących się podwalinach. Tak skonstruowane podparcie budynku wiatraka nosi nazwę kozła. Ściany wiatraka posiadają konstrukcję szkieletową drewnianą i są ścianami zawieszonymi na koźle za pośrednictwem odpowiednich belek o bardzo dużych przekrojach poprzecznych. Połączenie korpusu z kozłem było ruchome i umożliwiało obracanie wiatraka wokół jego osi. Do obrócenia całej konstrukcji wykorzystywano wystający z tylnej ściany wiatraka specjalny długi dyszel współpracujący z kołowrotem, za pomocą którego budynek nastawiano śmigami do kierunku wiatru. Za pomocą dyszla koń lub dwóch mężczyzn mogło obrócić wiatrak, kierując go na wiatr.

Wiatrak typu partlak, zwany również rolkowym, posiadał cechy wspólne zarówno z młynem kozłowym, jak i z holenderskim. Bryłą przypominał koźlaka (ścięty ostrosłup na planie prostokąta w proporcjach zbliżonych do kwadratu, dach dwuspadowy z naczółkiem od strony skrzydeł). Zasada obrotu budynku skrzydłami do kierunku wiatru zapożyczona została z holendra, z tym że płaszczyzna obrotu znajdowała się tutaj nisko, jak najbliżej terenu. W ten sposób cały budynek powyżej podmurówki był obracalny, a jego podstawę stanowiło łożysko kołowe (drewniany korpus paltraka spoczywał na specjalnych metalowych rolkach, które toczyły się po okrągłym torze jezdnym).

Wiatrak paltrak, zwany również rolkowym, posiadał cechy wspólne zarówno z młynem kozłowym, jak i z holenderskim. Bryłą przypominał koźlaka (ścięty ostrosłup na planie prostokąta w proporcjach zbliżonego do kwadratu, dach dwuspadowy z naczółkiem od strony skrzydeł), zaś zasada obrotu budynku skrzydłami do kierunku wiatru zapożyczona została z holendra, z tym że płaszczyzna obrotu znajdowała się tutaj nisko, jak najbliżej terenu. W ten sposób cały budynek powyżej podmurówki był obracalny, a jego podstawę stanowiło łożysko kołowe (drewniany korpus paltraka spoczywał na specjalnych metalowych rolkach, które toczyły się po okrągłym torze jezdnym).

To techniczne udoskonalenie, ułatwiające manewrowanie wiatrakiem, wprowadzono właściwie dopiero w XIX wieku. Wiatraki rolkowe posiadały trzy kondygnacje, natomiast układ wnętrza zapożyczany był albo z koźlaków, albo z holendrów (występował wtedy pionowy wał przechodzący przez wszystkie kondygnacje).
Pierwsza stanowi fundament zbudowany na planie koła, wykonany z kamieni lub cegły. W fundament ten wbudowane są szyny wraz z urządzeniem, rolkami umożliwiającymi obrót budynku za pomocą dyszla kierując go w stronę wiatru.
 
Wiatrak typu holenderskiego to obiekt o nieruchomym korpusie na planie ośmioboku, z obracaną drewnianą głowicą. Zdolność obrotu czapy dachu o 360 stopni pozwalała na ustawianie powierzchni skrzydeł prostopadle do kierunku wiatru. Pierwotnie na czapie po przeciwległej stronie w stosunku do dużych skrzydeł znajdowały się mniejsze skrzydła. Mały wiatraczek za pomocą drewnianych przekładni zębatych samoczynnie regulował ustawienie czapy i dużych skrzydeł w stosunku do zmian kierunku wiatru. Czapa poruszała się na żeliwnych rolkach posuwających się po żeliwnym pierścieniu umocowanym na nieruchomej części wiatraka.

Wspomnienie wiatraka w Wikrowie (Kinga A. Jaworska)
W Wikrowie nad polderami płaskimi jak stoły górował wiatrak. Choć dziurawy i z połamanymi skrzydłami, dumny holender trwał od połowy XIX wieku. Wiatrak stał na piętrowym budynku młyna z pruskiego muru. Młynarz nie tylko mełł tu mąkę i robił kasze, ale także mieszkał i prowadził szynk. Pod młynem zachowały się obszerne piwnice. To tutaj stały drewniane antałki i butelki wina, a w beczkach chłodziło się piwo. Tutaj przychodzili na kufel pienistego napoju mężczyźni w czarnych surdutach (Mennonici), którzy właśnie odprowadzili na pobliski cmentarz swojego krewnego. Pili za jego pamięć. Pili w ciszy i skupieniu, z umiarem, bo tak przystało mennonitom, potomkom holenderskich osadników, którzy od XVI wieku zasiedlali Żuławy. Praca była ich religią. Przywieźli ze sobą umiejętność gospodarowania na terenach zalewowych.
Po ostatniej wojnie wikrowski młyn działał do 1950 roku, potem popadał w ruinę. Pod koniec lat 90-tych od prominentnego warszawiaka odkupił wiatrak Jarosław Rypniewski z Gdańska. Psycholog z wykształcenia, z zamiłowania żeglarz i instruktor żeglarstwa, sternik morski, przez dziesięć miesięcy z pomocą dwóch robotników przywracał do życia budynek. Nieznani sprawcy w styczniu 2002 roku spalili pieczołowicie odrestaurowany przedostatni wiatrak żuławski - w Wikrowie.

Konstrukcja wiatraka odwadniająco-nawadniającego (czerpakowego)
To drewniana budowla, składająca się z obrotowej dużej głowicy [1] osadzonej na stożkowej podstawie [2]. Wiatr poruszał dwoma kilkunastometrowymi śmigami [cztery tzw. „skrzydła”, albo „ramiona” wiatraka to w rzeczywistości dwie śmigi o czterech w sumie końcach. Śmigi [3] obracały wałem [4] i osadzonym nań kołem palecznym [5], którego palce zazębiały się z cewiem [6] osadzonym na pionowym wale [7]. Wał [7] przenoszący ruch obrotowy do podstawy wiatraka osadzony był wewnątrz tzw. sztembra [8] stanowiącego oś obrotu całej głowicy wiatraka. Z pionowego wału [7] z kolei siła przekazywana była również przy pomocy cewia i koła palecznego [8, 9] na wał poziomy [10] z kołem czerpakowym [11] [jak w wiatraku z Ostaszewa], lub rzadziej śrubę Archimedesa [patrz rysunek niżej]. Ostatni element mechanizmu przepychał lub przepompowywał wodę z kanału położonego niżej na terenie polderu do kanału położonego wyżej poza polderem. W suchych latach odwracano kierunek obrotu i wiatrak z odwadniającego stawał się nawadniającym. Głowicę wraz ze śmigami ustawiano w kierunku na wiatr ręcznie przy pomocy dyszla. Teren wyznaczony zasięgiem dyszla oraz śmig nazywano młyniskiem. Moc wiatraka regulowano w zależności od warunków pogodowych poprzez „napirzanie śmig” - włożenie lub wyjęcie z konstrukcji śmig drewnianych elementów zapierzenia.

Palczewo	Drewnica	Ostaszewo	Wikrowo	Drewnica
Różne typy żuławskich wiatraków - w grafice strony Pawła Buczkowskiego zulawy.info

Wiatrak w Palczewie. Foto: archiwum spółki Pętla Żuławska

Ruiny wiatraka w Łęczu - foto Piotr S


Ruiny wiatraka w Białej Górze (lata powojenne)

Warto przeczytać także na naszej stronie

• Wiatrak w Palczewie - tutaj
  

Literatura i źródła:

• Rafał Kubicki, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w. [w:] Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych Tom LXXII 2012.
• Marta Koperska, Architektura drewniana na Żuławach - perspektywy badawcze. Na marginesie polsko-holenderskich warsztatów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej [w:] Żuławy w poszukiwaniu tożsamości. Sesja naukowa, Gdańsk 2008.
  
• strona internetowa zulawy.info
  
• strona internetowa zulawywislane.blogspot.com

redakcja: PiotrS